100 ára afmæli rafstöðvarinnar
27. júní 2021 varð rafstöðin 100 ára og var afmælisdagurinn haldinn hátíðlegur í Elliðaárstöð.
Aldarafmæli rafmagnsins um helgina
Á morgun, sunnudag, eru nákvæmlega 100 ár frá því að Rafstöðin í Elliðaárdalnum hóf starfsemi og Reykja-vík steig stórt skref inn í nútímann. Birna Bragadóttir, forstöðukona Elliðaárstöðvar, segir orkuskiptin ekki síst hafa verið mikilvægt skref í jafnréttisbaráttunni.
Mikil uppbygging er í dalnum um þessar mundir en verkefnið Elliðaárstöð er í fullum undirbúningi og munu byggingar tengdar rafstöðinni fá nýtt hlutverk.
Fyrsti áfangi verkefnisins verður tilbúinn síðsumars en um er að ræða spennandi upplifun í dalnum þar sem ætlunin er að börn sem og fullorðnir geti fræðst um sögu og vísindi og notið sín í Elliðaárdalnum, útivistarparadís Reykvíkinga.
Bylting inni á heimilunum
„Rafstöðin verður opin í tengslum við aldarafmælið á sunnudag, en þessi fallega bygging hefur nú lokið upphaflegu hlutverki sínu sem var að framleiða rafmagn fyrir borgarbúa,“ segir Birna, en rafstöðin var á sínum tíma upphafið að fyrstu orkuskiptunum.
„Þá var hægt að kveikja á ljósastaurum, elda með öðru en kolum og gasi og fólk gat farið út í skammdeginu því komin var götulýsing. Það þurfti auðvitað að kenna fólki á rafmagnseldavélar og loks gat fólk soðið ýsuna sína og ristað brauðið sitt á auðveldari hátt en áður,“ útskýrir Birna.
„Fólk áttar sig oft ekki á áhrifunum sem rafmagnið hafði á borgarbúa, en Reykjavík, sem þá var rúmlega 20 þúsund manna borg, hvarf í raun frá kotbúskap og varð nútímaborg.“
En það sem ekki var fyrirséð voru áhrifin sem rafmagnið hafði inni á heimilunum í borginni, og þá ekki síst á líf þeirra kvenna sem sinntu heimilisstörfum.
„Ég myndi segja að rafmagnið hafi haft veruleg áhrif á jafnréttið,“ segir Birna ákveðin.
Eldavélar á afborgunum
„Föðuramma mín þurfti til dæmis að ganga með allan þvott, bleiur og fleira niður í þvottalaugar. Þegar ég byrjaði sjálf að búa, öllum þessum árum síðar, gaf hún mér þvottavél með þeim skilaboðum að ég þyrfti aldrei að eyða tíma mínum í einskis nýtan verknað líkt og að þvo í höndunum.“
Amma Birnu vissi af eigin reynslu hversu mikilvægt það var að eiga þvottavél með stórt heimili, en eiginmaður hennar var ekki eins opinn fyrir þessari nýjung.
„Afa fannst óþarfi að hún eignaðist þvottavél og fannst hún vel geta þvegið í laugunum. Í hverjum mánuði setti hún því peninga til hliðar og safnaði sér þannig fyrir sinni fyrstu þvottavél.
Með tilkomu rafmagnsins og rafmagnstækja hafði kona eins og amma meira svigrúm til að vera á vinnumarkaði og afla sinna eigin tekna. Konur í þá daga þurftu ekki lengur að hita kol í eldavélum. Það var ljós inni á heimilunum og ekki lengur nauðsyn að ganga langar leiðir til að þvo þvotta.“
Þótt hundrað ár virðist ekki mjög langur tími í stóra samhenginu segir Birna Íslendinga haf a verið framsýna og þannig hafa farið hratt í gegnum fyrstu orkuskiptin.
„Til þess að flýta fyrir orkuskiptunum bauð Rafmagnsveitan fólki að kaupa Rafha-eldavélar á afborgunum með rafmagnsreikningnum enda um stóra fjárfestingu að ræða,“ útskýrir Birna og viðurkennir að þetta skýri væntanlega útbreiðslu Rafha-eldavéla á heimilum fyrri tíma.
Árstraumur varð rafstraumur
En rafstöðin sem kveikti ljósin í bænum tók ekki aðeins orku náttúrunnar og bjó til rafmagn, heldur fagnar skógræktin í Elliðarárdalnum einnig sjötíu árum nú í ár.
„Starfsfólk Rafveitunnar gróðursetti trén í hólmanum. Það var þeirra leið til að gefa til baka þegar verið var að virkja náttúruna sem mér finnst falleg hugsun, en í dag er hér allt skógi vaxið. Með virkjuninni varð árstraumur að rafstraumi, sem sýnir svo vel hversu beintengd við erum við náttúruna,“ segir Birna og nefnir dagbókarfærslur rafstöðvarinnar sem varðveist hafa frá árinu 1921 og gaman er að glugga í.
„Þar má sjá skráningar um veður, vatnshæð, hitastig í dalnum og allt það sem hafði áhrif á rafmagnsframleiðslu og sýnir glöggt þessa tengingu við náttúruna.“
Rafmagn var framleitt í gömlu rafstöðinni í Elliðaárdalnum til ársins 2014.
„Síðustu árin var hún aðallega notuð sem varaaflstöð á veturna. Nú er markmiðið að húsaþyrpingin skipti um hlutverk. Í stað þess að virkja rafmagn, sem aðrar nútímavirkjanir sjá nú um, ætlum við að búa til nýjan áfangastað í þessari einstöku náttúruperlu í hjarta Reykjavíkur og virkja fólk, hugvit og nýsköpun. Markmiðið er jafnframt að fræða börn og fullorðna um þær auðlindir sem við höfum inni í miðri borginni okkar til að búa okkur til lífsgæði.“